Schuilplaats 3/9 van Anna Starobinets: de kunst van de nachtmerrie

Door Nederlandse ogen
Drie hoofdpersonen gaan onafhankelijk van elkaar op reis en zoeken naar ‘de schuilplaats’, de enige plek die bescherming zal bieden tegen de gevolgen van de op handen zijnde Apocalyps. Althans, dat wordt beweerd op een obscure Russische website die de door een van de hoofdpersonen trouw wordt gelezen. We reizen met de hoofdpersonen mee. Het is niet alleen een reis door Europa, maar ook een reis van de werkelijkheid naar een parallel bestaande sprookjeswereld.

Schuilplaats 3/9 van Anna Starobinets (klemtoon op de i) begint met een scène in een pretpark, Wonderland geheten, waar een jongen naar een attractie staat te kijken:

“De hoofdtruc van Het Vliegende Tapijt bestond eruit dat het zich op een gegeven moment omkeerde en een aantal seconden in die positie, ondersteboven, bleef hangen (...) De jongen genoot het meest van juist dit moment. Het was een moment van ... tja, van eeuwigheid?”

De rode draad in Schuilplaats 3/9 is dat alles wordt omgekeerd en omgedraaid. Dat gebeurt weinig zachtzinnig. Terwijl de jongen rondloopt in het pretpark, schrikt fotografe Masja in Parijs wakker uit een nachtmerrie. Masja verandert langzaam in de Parijse zwerver Khouder. Hij herinnert zich het leven van Masja dat Masja zelf was vergeten en gaat daarom op zoek naar de Jongen (van de openingsscène) en de schuilplaats van de titel. Naast Masja, of Maria zoals haar volledige naam luidt, gaat ook haar ex-man, de Georgiër Soso (of Josif) op zoek naar die plek. Ook Soso ondergaat een transformatie zodat hij makkelijker het parallelle sprookjesland kan betreden.

Starobinets put rijkelijk uit haar culturele achtergrond om het verhaal vorm te geven; op de bladzijden wemelt het van de trollen, dwergen, bosgeesten en wolven, maken we kennis met de Knokenheks (oftewel: Baba Jaga), de Onsterfelijke, Hij Die Vertelt en Niet Kan Eten en nog een heel gezelschap sprookjesfiguren, wezens uit de mythologie en volksvertellingen. Daartegenover staan de webteksten die Soso leest om op de hoogte te blijven van de vordering van de Apocalyps en hoe ver het nog zou zijn naar de schuilplaats.

Naast deze bonte verzameling uit de fantastiek krijgt een Nederlandse lezer nog een tweede indruk van dit boek: de duisternis. Zowel in de werkelijkheid (in dit boek Javj geheten) als in de parallelle wereld (het Navj) valt er weinig te lachen of te hopen. Khouder is ziek, valt de ouders van Masja lastig (die hun eigen dochter in de Khouder-vermomming natuurlijk niet herkennen), vermoordt een jongeman in een smerig toilet op een treinstation en bezwijkt uiteindelijk aan een wond die is gaan etteren. De Jongen, de gids naar de schuilplaats, zweeft door een ongelukkige val uit een pretparkkarretje op de rand van leven en dood, zijn vader Soso is in de ban van een roodharige duivelin genaamd Lucifa.

Alles wordt nachtmerrie in Schuilplaats 3/9. Er schijnt geen verlossing of catharsis te zijn. Is het niet allemaal wat te veel van het slechte?

doordrenken met mythologie en volksvertellingen?

Door Russische ogen
Om te begrijpen waarom Starobinets haar boodschap in deze vorm heeft gegoten, is een schets van de Russische literatuur sinds de val van de muur geen overbodige luxe. Tijdens het communisme blonk de Russische schrijver uit in het verhullen van wat hij eigenlijk wilde zeggen. Onder het obligate verhaaltje dat voldeed aan de regels van het socialistisch-realisme, school een heel andere wereld, die de goed verstaander zonder problemen begreep en kon interpreteren.

Sinds de val van de muur en de relatief vrije jaren die Rusland onder Boris Jeltsin beleefde, ging het bergafwaarts met de literatuur. Ten eerste kwam dit doordat de belangstelling voor literatuur zelf kelderde. Waarom literatuur schrijven als er geen dubbele bodems meer nodig zijn? Ten tweede kon de Rus eindelijk de boeken lezen die ooit verboden waren en nu en masse beschikbaar kwamen. Waarom dan zelf schrijven? Ten derde kreeg een soort Amerikanisme Rusland in zijn greep, waardoor Stephen King jarenlang op nummer 1 stond in alle Russische verkooplijsten. Waarom iets anders schrijven als dit geld oplevert?

Deze situatie veranderde na de komst van Vladimir Poetin, die het land sinds 2000 bestuurt. Hij zorgde voor economische verbeteringen, maar daarnaast regeert hij ook weer met de ijzeren vuist. Toen schrok het literaire veld wakker. Het postmoderne experiment werd populair. Zo beschrijft Viktor Pelevin in Omon, of de reis naar de maan een dubbele werkelijkheid, namelijk dat de sovjetruimtevaart een farce blijkt te zijn. Pelevin ontwikkelde zich verder in de sciencefiction waarin hij dat thema verder uitwerkt. Een andere schrijver, Ljoedmila Petroesjevskaja, kreeg eindelijk de kans om haar absurdistische verhalen gepubliceerd te krijgen in eigen land. Zo zijn er meer schrijvers die het verval van de maatschappij als onderwerp nemen: Vladimir Makanin,Vladimir Sorokin en Dmitri Bykov bijvoorbeeld. Alle drie schetsen ze een somber en cynisch beeld van Rusland en plaatsen dit vaak in een nabije toekomst.

verkeerdheid”, dat alle sferen van het verhaal doordringt. Aan de omkering van werkelijkheid en nachtmerrie, of de vervlechting ervan, geeft Starobinets wel een heel eigen draai. Zelfs in die duisternis is er nog altijd warmte te vinden, ook al moet je daarvoor allerlei vreselijke dingen ondergaan, zoals je laten onthoofden of een vermoorde jongeman een orgasme geven. Dit is de nachtmerrie tot kunst verheven.

Schuilplaats 3/9 is goed geschreven. De opbouw van het boek is systematisch, de zinnen zijn ritmisch en er zit vaart in. De sprookjesfiguren zijn wellustig en levendig, en ondanks alle ellende en duisternis zijn er lichtpuntjes, in de vorm van verwondering en humor. Verwondering zie ik in het Vliegende Tapijt aan het begin, humor in de vliegen op het snoepgoedhuisje, maar ook hoe een vader een banaan en een Snickers in plakjes snijdt en als versnapering bij de thee aanbiedt.

Door de ogen van de vertaler
In Rusland schittert Starobinets’ ster al sinds haar debuut in 2005 met de horrorverhalenbundel Perechodnij vozrast (in het Engels verschenen als An awkward age). Ze won diverse prijzen, onder andere EuroCon 2018. Schuilplaats 3/9 is Starobinets’ debuutroman, die in Rusland in 2006 uitkwam. Nu is het boek eindelijk in het Nederlands vertaald, door Klawa Koppenol. Zij was zelf zo onder de indruk van deze roman dat ze haar nek heeft uitgestoken en een uitgever in Nederland heeft gezocht, zo laat ze me desgevraagd via Facebook weten. Uitgeverij Douane, opgericht door vertaler en Ruslandkenner Arie van der Ent en overgenomen door Hans van Willigenburg, durfde het aan.

“Het interessante aan AS is, dat ze een hele goede neus heeft voor wat hip is binnen de jeugdcultuur en dat ze dat combineert met een heel scherp oog voor detail en filmische scènes,” vertelt Koppenol me via de Facebook-chat, “en dat combineert ze dan weer met een urgent gevoel voor wat er misgaat in het huidige Rusland: geen oog voor het individu, het neerdrukkende conformisme en de manier waarop je wordt geacht jezelf op te offeren, etc.”

Ondanks de gitzwarte Russische ziel en de voor de Nederlander wellicht iets te associatierijke tekst, is Schuilplaats 3/9 een bijzonder boek. Het verdient het om gelezen en herlezen te worden.

Haar stem vormt het stevige en broodnodige tegenwicht aan de Angelsaksische overdaad binnen de sciencefiction, fantasie en horror. Laten we van harte hopen dat Anna Starobinets het gaat maken binnen de Nederlandse verbeeldingsliteratuur.

Bronnen:
Uitgeverij Douane
Website van Anna Starobinets
Raam op Rusland
Interview met Starobinets op Darkermagazine.ru
Wikipedia over Lovecraft

Met dank aan:
Klawa Koppenol voor het vullen van de hiaten in mijn kennis over de Russische literatuur en het beantwoorden van al mijn vragen rondom Schuilplaats 3/9 en uitgeverij Douane voor het recensie-exemplaar.

Deze recensie verscheen eerder op Fantasize.nl.