De Woordenspuwer: boycot
23 september 201910 - 15 minutenDit is aflevering 2. Het woord 'boycot' werd voor het eerst in 1910 in de woordenboeken opgenomen, maar het ontstond al eerder, namelijk in 1879.
De man en het verschijnsel
De oogsten waren mislukt en de pachters wanhoopten, maar de strenge Ierse rentmeester Charles Cunningham Boycott weigerde de pachtgelden te verlagen. De pachters verenigden zich en besloten tot een geweldloze actie: ze negeerden hem volledig tot de hele gemeenschap Boycott buitensloot. Op den duur moest Boycott Ierland zelfs verlaten. De zaak haalde de kranten en in 1880 sprak The Times al over to boycott. De term werd snel overgenomen door andere kranten. In 1910 werd het woord officieel opgenomen in de Nederlandse taal en verloor daarbij een t. De pachttarieven werden overigens vanaf 1881 per wet geregeld en niet meer door individuele rentmeesters. Een zeer effectief middel dus, dat boycotten.
Het woord boycot is een eponiem. Eerst sloeg dit op de naamgever zelf (in dit geval dus Boycott) maar nu bedoelen we het ding of het verschijnsel waarop de naam is overgegaan (dus de boycot). Eponiemen zijn er genoeg in de Nederlandse taal. Vaak geven ontdekkers van planten- en diersoorten, ziekten, sterren, continenten, landen en andere wetenschappelijke bevindingen hun naam aan dat wat ze ontdekt of uitgevonden hebben. Voorbeelden zijn: ziekte van Crohn, ampère, volt, watt, Barentszzee enzovoorts. Vaak herken je de eigennaam nog in het woord.
Heel veel eponiemen
Van de volgende woorden zijn de naamgevers minder makkelijk te herkennen, en als je de namen herkent, dan beschik je over buitengewoon veel algemene kennis. Een lijstje:
* Ammehoela bekekent ‘nooit van mijn leven’ en is een eufemisme van ‘aan me reet’. Het begrip ontstond in 1929 toen de Afghaanse koning Amanoullah moest aftreden omdat hij zijn land in een burgeroorlog had gestort. Amanoullah werd weggebonjourd met de uitroep ‘Amanoullah!’ en een tik op de eigen bil (echt waar!), wat is verbasterd tot ammehoela.
* Belazerd is ‘bedonderd, gek’. In dit woord zit de Bijbelse figuur Lazarus verstopt, naar wie lepralijders werden vernoemd. Als je belazerd was, dan had je de Lazarus-ziekte (de laserie) en voelde je je ellendig en verschrikkelijk: belazerd.
* Bintje is een aardappelsoort. Schoolmeester Kornelis Lieuwes de Vries was naast schoolmeester ook aardappelteler en teelde nieuwe soorten die hij allemaal naar leerlingen in zijn klas vernoemde: bintje (1905), sipke (of sipe), trijntje en cato. Alleen het bintje is een commercieel succes gebleken en daarmee werd ook de naam verspreid.
* Je legt je schip aan een dukdalf aan, een zware paal in het water. Een citaat uit 1671 luidt (en ik citeer van etymologie.nl lemma dukdalf): “Een hooft van zware palen in 't water geslagen, daer men schepen aen belegt, en vast maekt, 't geen zijn naem behout van den Hertogh van Alva ..., die insgelijcks hart en onverzettelijk was, als dit paelwerk.” Die Hertog van Alva heette in het Frans duc d’Albe.
Ewoud Sanders schrijft in Eponiemenwoordenboek: woorden die teruggaan op historische personen, dat deze verklaring één van de verklaringen kan zijn (lees het stukje op etymologiebank.nl). Of de zware paal nu wel of niet van duc d’Albe komt, een dukdalf betekent in ieder geval óók ‘een wreed tiran’.
* Echo komt uit de Griekse mythologie. Bergnimf Echo was verliefd op Narcissus, die verliefd werd op zichzelf en Echo niet zag staan. Echo kwijnde weg van liefdesverdriet en alleen haar stem bleef over: de echo.
* Flik of flikje is een chocoladepastille, die werd gemaakt door de chocoladefabriek van Caspar Flick (18e eeuw), later werden de flikjes door Droste (zelf bekend van het ‘droste-effect’) gemaakt, maar toen was het woord al ingeburgerd.* Gup(py) is een klein visje dat in 1866 genoemd is naar de vinder ervan, de Engelsman Robert J.L. Guppy. In het Nederlands wordt het vaak afgekort tot gup en hypergecorrigeerd in gupje.
Komiek André van Duin maakte er in de jaren 70 een scheldwoord van: ‘achterlijke gup’.
* Een kiekje maak je met je fototoestel. Het woord komt niet van ‘kijken, kieken’, maar van de fotograaf Israël David Kiek, die in 1858 in Leiden vooral foto’s nam van Leidse studenten. De kwaliteit was matig en een kiekje was toen ook een ‘foto van matige kwaliteit’. Nu wordt er een fotootje in het algemeen mee bedoeld, hoewel de negatieve lading wel is blijven hangen: kiekjes zijn geen kunstwerken.
* Als saxofoonspeler speel je op het instrument van Adolphe Sax, dat hij in 1846 patenteerde. Het achtervoegsel -foon betekent ‘instrument dat een geluid produceert’.
En zo zijn er nog veel, veel meer eponiemen in het Nederlands te vinden.
Bronnen:
Etymologie van boycot
Boycot (Wikipedia)
Eponiem
Lijst van 50 eponiemen
Etymologie.nl, zoekfunctie ‘eponiem’
Ammehoela
Belazerd
Lazarus (Wikipedia)
Bintje
Dukdalf
Echo
Flikje (Wikipedia)
Flikje (Etymologie)
Guppy
Kiekje
Adolphe Sax
Saxofoon
