De Woordenspuwer: ei

Het eerste couplet luidt: hoe leit dit kindeke hier in de kou / Ziet eens hoe alle zijn ledekens beven./ Ziet eens hoe dat het weent en krijt van rouw / Na, na, na, na, na, na, kindeke teer / Ei zwijg toch stil, sus, sus! En krijt niet meer.
Een oude tekst met etymologisch gezien mooie woorden: leit, ledekens, krijt en ei. Om dit laatste woord gaat het me.

Interjecties
Ei in ‘ei zwijg toch’ is een tussenwerpsel of een uitroep. In de taalkunde heet dit ook wel een interjectie (of modaal partikel in de grammatica) en vaak hebben deze woorden geen betekenis en drukken ze een emotie uit. Au roep je bijvoorbeeld als je pijn hebt, jajaja als je ongeduldig bent. Etymologisch gezien is ei uitgestorven. Wij Nederlanders gebruiken de uitroep niet meer, de Vlamingen nog wel in de uitdrukking ei na zo, wat ‘op het nippertje’ of ‘bijna’ betekent.

Ei is een synoniem van ai, dat in de 13e eeuw in een vaste combinatie werd geuit: ai mi of aymi ‘wee mij’. Het Vlaamse amai is hier rechtstreeks vanaf geleid (hoewel de Vlamingen zelf denken dat het van het Engelse o my komt). Het verschil tussen ai en ei was de status. Ai werd geroepen in de hogere klassen met een smekende en vleiende ondertoon, ei was van het volk. In 1916 is ei al niet meer gebruikelijk, zeker niet in het Nederlands Nederlands. In het Belgisch Nederlands is het nog een uitroep van verbazing, maar dat strookt weer niet met de liedtekst van Hoe leit dit kindeke, waarin het meer de gevoelswaarde van ai heeft (smekend, vleiend). Ei of ey betekende in 1477 ook ‘ziet’. Je krijgt dan zinnen als ey goede en trouwe knecht (een zin die in de Vorstermanbijbel van 1531 staat): ‘ziet, goede en trouwe knecht’.

De betekenisdragende tussenwerpsels zijn interessanter. Die kun je ook weer onderverdelen in niet-noodzakelijk emotionele tussenwerpsels en noodzakelijke emotionele tussenwerpsels. De niet-noodzakelijke (enz.) vallen uiteen in categorieën als mededeling, vraag, sociaal verkeer. Denk aan uitroepen van afkeuring (foei), instemming vragen (nietwaar?) en vaste verbindingen bij gelegenheden (proost, van harte gefeliciteerd) enz. De woorden drukken wel een emotie uit, maar dat hoeft niet. Bij de andere categorie (noodzakelijke emotionele tussenwerpsels) gaat het om zaken als ei hierboven: verbazing, pijn, kou, spot, medelijden enz. Ei drukte verbazing uit en zou nu hè? zijn, of iets dergelijks. Ook vloeken en krachttermen vallen onder deze categorie.

Het eerste couplet van Hoe leit dit kindeke staat overigens ook vol tussenwerpsels: eens, na, ei, toch en sus. Vooral na en sus zijn opmerkelijk, het liedje is dan ook een wiegeliedje om het kind in slaap te krijgen. Ze vallen onder de niet-betekenisdragende tussenwerpsels, te vergelijken met sssst.

Moderne gevallen
Vind ik leuk, duimpje omhoog bij Facebook, vind ik eigenlijk ook een tussenwerpsel. Het valt dan onder de niet-noodzakelijke emotionele tussenwerpsels, categorie sociaal verkeer. Je laat weten dat je iets leuk vindt, maar het kan net zo goed betekenen dat je het bericht hebt gelezen en er kennis van hebt genomen en met het duimpje laat je dat weten aan degene die de post plaatste.

Modale partikels zijn ook tussenwerpsels maar dan bekeken vanuit de grammatica. Partikels worden vaak als lege opvullingen gezien en in de schrijftaal raadt men dan ook aan ze weg te laten. Een leuk voorbeeld van een zin vol partikels op Wikipedia: “Sluit dan nou toch maar eens even het raam hoor”, waarin alleen ‘sluit’ en ‘het raam’ géén partikels zijn. Ik gooi mijn blogs vol met partikels. Dat gaat vrij automatisch om zinnen wat makkelijker aan elkaar te kunnen smeden. Het is natuurlijk de kunst van het schrijven om zo min mogelijk partikels te gebruiken, echter, ik vind ze zo leuk eigenlijk best wel een beetje toch wel en zo. Dus.

Bronnen:
Ei (etymologie)
Tussenwerpsels
Interjecties
Amai
Partikel
Modaal partikel