De Woordenspuwer: moeder

Moeder en water
Mother, Mutter, mère, màthair, madre, mater, meter en mata is 'moeder' in het respectievelijk Engels, Duits, Frans, Schots-Gaelic, Spaans, Latijn, Grieks en Sanskriet. Onze Nederlandse 'moeder' komt al in de 10e eeuw in de geschriften voor als muoder. Het achtervoegsel -ter gaf in het Proto-Indo-Europees (PIE) een familieverwantschap aan (de t verandert in het Nederlands in een d volgens bepaalde klankwetten). Net als moeder heb je broeder en vader. Broeder kun je samentrekken tot broer net zoals je moeder en vader kunt samentrekken tot moer en vaar. Alleen heeft moer een andere betekenis gekregen, ‘ring met schroefdraad’ bijvoorbeeld. Daar hoorde een vaarschroef bij, waarvan het vaar- nu niet meer gebruikt wordt, alleen nog in de uitdrukking ‘een aardje naar zijn vaartje’.

Muodor betekende vroeger zowel ‘moeder’ als ‘baarmoeder’. En bij baarmoeder dringt de associatie met water en vruchtbaarheid zich op. Water is in het Oudnederlands watar, in het Oudhoogduits wazzar, in het Oudnoords vatn, in het Gotisch wato. Het woord is verwant met het Umbrische utur, Latijnse unda, Griekse hudor. Het is voda in het Oudkerkslavisch. Proto-Indo-Europese stam: uod-r. Om maar aan te geven dat het woord in élke taalfamilie op dezelfde stam teruggaat. Oer-oer dus.

Indo-Europese cultuur en religie
Als je een overdrachtelijke betekenis hebt van een woord, dan suggereert dat een denken. Als je het woord moeder gebruikt voor iets abstracts als ‘vruchtbaarheid’, dan suggereert dat een cultuur. En als je etymologisch gezien sterke aanwijzingen hebt dat de namen Eos (Grieks), Aurora (Latijn), Aušrine (Litouws) en Auseklis (Lets) terug te leiden zijn naar de PIE-stam haeusos, ‘godin van de dageraad’, dan suggereert dat een religie.

Dit is het uitgangspunt van de studie Indo-Europese cultuur en religie, een vakgroepoverschrijdende discipline waarbij filologie, mythologie, geschiedkunde, antropologie en archeologie met elkaar vergeleken worden. De woordenschat van het Proto-Indo-Europees geeft bewijzen voor het bestaan van die Indo-Europese cultuur en religie. Reconstructies van woorden verlopen namelijk via taalverandering en taalverandering verloopt via consistente klankverschuivingswetten.  

Ander bewijs wordt verzameld uit de mythen van verschillende oude culturen. Daarin vind je opvallende overeenkomsten in verhalen en woorden. Natuurlijk kunnen verhalen en mythen van de ene naar de andere cultuur zijn overgegaan, maar daar moeten dan taalkundige sporen van te vinden zijn.  Om zeker te zijn kijkt men ook naar karakteristieken van de mythologische figuren of overeenkomstige elementen in de verhalen. Dit heet structureel bewijs, maar dit is minder sterk dan de etymologische bewijzen. Samen vormen ze natuurlijk een overtuigend koppel.

En hij moet kort. Pltawi. Denken ze).

Omdat moeder zowel 'vrouw die kinderen heeft' als 'baarmoeder' kan betekenen en Pltawi ‘brede, wijde’ betekende en evolueerde tot een aardgodin, zitten associaties met moeder aarde, ronde vormen, water en vruchtbaarheid (kortom, de rol die het vrouwelijke in de wereld speelt) diep in ons taal-DNA verankerd. Daar helpt geen lievemoederen aan!

Water speelde in de Indo-Europese cultuur ook een belangrijke rol. Zo zijn er verbanden tussen hemel en aarde, maar ook tussen de aarde en (ondergronds) water. Woorden met ne- 'neer' geven dit aan: Neptunis bijvoorbeeld. En er waren riviergodinnen die namen hadden als Danu (Oudindisch en Oudiers) en Don (Wels), afgeleid van de stam dhonu (waarin dat ne- weer terugkomt als nu of n). De riviernamen Donau en Don komen ook van deze stam. En denk eens aan de rivier de Styx of aan de oude man die de doden helpt oversteken. De conclusie is dat de Proto-Indo-Europeanen in een hiernamaals geloofden; deze elementen kunnen namelijk gestaafd worden aan verschillende oer-oerwoorden. 

Moeder aller [vul in]
'Moeder' blijkt de moeder aller oerwoorden. Nicoline van der Sijs bespreekt de herkomst van deze uitdrukking in het boek Geleend en uitgeleend: Nederlandse woorden in andere talen en andersom, dat op etymologiebank.nl onder het lemma moeder kan worden nagelezen. De uitdrukking ‘moeder aller [vul in]’ komt uit de Golfoorlog van 1990-1991, toen Saddam Hussein Kuweit bezette. Hij bracht de uitdrukking zelf in omloop door de oorlog ‘de moeder aller veldslagen’ te noemen. De frase heeft waarschijnlijk een religieuze verwijzing, want in de Koran wordt verschillende keren verwezen naar ‘moeder der’. Moeder der deugden (de hoofddeugden) of moeder der gebeurtenissen (de belangrijkste gebeurtenissen).

In het Nederlands is de zin overgenomen en werd immens populair. Zo kun je spreken van moeder aller sporten, oorlogen, gebeurtenissen, maar ook van moeder aller moeders (over een minister), moeder aller tennisvaders (verwijzing naar - nota bene - een man) enzovoorts. Moeder aller [vul in] is bijna de moeder aller uitdrukkingen... Oer dus.

Bronnen:
Erfwoorden
Moeder (WNT)
Moeder (etymologie)
Indo-Europese religie
Water