De Woordenspuwer: quark

30 april 202010 - 15 minuten

Dit is aflevering 17. De 'q' vraagt gewoon om een nerderig stukje. ‘Quark’ is een van de bouwstenen van elementaire deeltjes. De naam komt heel ergens anders vandaan. En zijn er ook woorden zonder een 'u' na de 'q'?

Het karakter en zijn naam
Tijdens het eten kijken we vaak Star Trek. We zijn begonnen met de serie Next Generation en werken nu alle series af. Deep Space Nine (DS9) was lange tijd favoriet, vooral door het personage Quark, een Ferengi, die een bar had op het ruimtestation. Voor degene die niet thuis zijn in Star Trek: een Ferengi is een mensachtig buitenaards wezen met grote oren en lelijke tanden. Ze proberen overal een slaatje uit te slaan en op hun planeet regent het constant (goh, zouden de Hollanders soms model hebben gestaan?). Quark op DS9 fungeerde als een ‘comic relief’.

Sinds DS9 roep ik altijd dat ik “kwork van Quark's” wil na het eten. Kwark dus. Het is dan ook het Engelse woord voor kwark. We vroegen ons af of Quark de Ferengi genoemd is naar het zuivelproduct of dat er toch iets meer ‘ruimteachtigs’ achter zat. Quark is namelijk ook een van de bouwstenen van subatomaire deeltjes zoals een hadron. Dit is natuurlijk Wikipedia-wijsheid, maar daar komt de naam van het Star Trekkarakter niet vandaan. Op de Engelstalige pagina verwijzen ze naar nog een andere sciencefictionserie uit de jaren zeventig: Quark. Het was een satire op de bestaande series en nam regelmatig Star Trek op de hak (bij het lezen van de informatie moest ik meteen denken aan Pigs in Space van de Muppetshow). De naam Quark is dus een gevalletje intertekstualiteit.

Het deeltje en zijn naam
Nu we toch diep in de ruimte zitten: het woord quark, het subatomaire deeltje, heeft zijn bedenker, de Amerikaanse fysicus Murray Gell-Mann, bedacht. Het verhaal gaat dat hij een uitspraak voor het deeltje in zijn hoofd had ('kwork'), maar dat hij er nog geen exacte schrijfwijze bij had. Toen stuitte hij op een zin uit James Joyce’s Finnigan’s Wake: “Three quarks for Muster mark!/Sure he hasn’t got much of a bark.” Het rijm kwam niet overeen met de beoogde uitspraak, maar daar maalde Gell-Mann niet om. Hij zei gewoon dat Joyce met

quarks quarts ('kwarten') had bedoeld en de uitspraak van quarts ('kwoarts') komt wél in de buurt van 'kwork’. Etymologisch gezien valt er niet meer te vertellen over quarks dan hierboven al is gezegd.

De letter q beslaat maar vijf pagina’s in het woordenboek en wat daarbij opvalt is dat de q nooit zonder u wordt geschreven, met twee uitzonderingen: qat en qwerty-toetsenbord. Het laatste lijkt me evident. Qat is een in Jemen groeiende boom waarvan de bladeren soms als verdovend middel worden gekauwd. Het komt rechtstreeks van het Arabische qat en wordt soms geschreven als khat. Het woord raakte in de jaren negentig in Nederland bekend.

De taal en zijn spelling
Rest ons de vraag waarom alle andere woorden van die vijf pagina’s dan wel met qu beginnen. Een vluchtige blik leert me dat de meeste woorden uit het Latijn komen, maar dat verklaart nog niet waarom we kwaliteit schrijven en niet qualiteit. En waarom het qua is en niet kwa. Kwaliteit schreven we in 1535 als qualitheit of qualiteyt. Met qu dus.

Spelling is altijd een ding geweest in het Nederlands. Vóór 1150 schreef men een vorm van Latijn en na 1150 zijn nog streekgebonden teksten overgeleverd en daaruit blijkt dat ieder in zijn eigen dialect schreef en dit fonetisch optekende. Voor de etymoloog is dit zowel handig als lastig, want het is eenvoudig te herleiden uit welke streek de tekst kwam, maar door de vele variaties soms lastig om de betekenis van een woord te achterhalen. In de 15e en 16e eeuw kwam de boekdrukkunst op en daarmee stolde de spelling als het ware. Heren als Lambrecht, De Heuiter en Spiegel formuleerden elk in de 16e eeuw regels voor een gestandaardiseerde spelling.

„ quark ”

De spelling en zijn macht
Pas in 1804 lukte het een uniforme spelling in heel Nederland door te voeren. Uitgangspunt was dat het woord de beschaafde Nederlandse uitspraak weerspiegelde, maar de spelling moest ook rekening houden met de principes van gelijkvormigheid, etymologie en analogie. IJzer schrijven sindsdien als ijzer en niet meer als yzer.

In 1851 werd besloten tot een groots project: de samenstelling van het Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT), een megaproject dat onlangs pas is afgerond. De spelling die we nu - met enkele wijzigingen - nog gebruiken is ontworpen voor deze kolossale onderneming. Sinds de introductie van deze spelling door Matthias de Vries en L.A. te Winkel is de Nederlandse spelling nog door de mangels gegaan van Kollewijn (1905), Marchant (1934) en de wijzigingen van 1946, 1955 en 1995. De regels van 1995 gelden nog.

De principes gelijkvormigheid, etymologie en analogie zorgen er waarschijnlijk voor dat we kwaliteit schrijven en niet qualiteit, maar wel qua aanhouden en dit niet omvormen tot kwa. Misschien heeft de frequentie van het woordgebruik er nog mee te maken. De toepassing van de drie-eenheid is vrij willekeurig en misschien daarom hebben we maar vijf pagina’s woorden met qu in het woordenboek.

Bronnen:
Quark (elementair deeltje)
Quark (Star Trek)
Murray Gell-Mann
Quark (Memory Alpha)
Qat
Spelregels
Geschiedenis van de spelling
Kwaliteit
Intertekstualiteit