De Woordenspuwer: zoen

3 september 202010 - 15 minuten

Dit is aflevering 26. We zijn bij de laatste aflevering van deze serie over etymologie gekomen en ik neem afscheid met een ‘zoen’. Of een ‘kus’. Of allebei.

Zoen en kus
In het Middelnederlands was sune of soene ‘genoegdoening, zoenoffer’ een vrouwelijk woord. Een soene werd vroeger uitgevoerd met een kus, daarom is de betekenis van zoen verschoven naar ‘kus’. In de zuidelijke provincies werd er gesproken van swoene. Door de o is de w later weggevallen en nog weer later verloor het woord zijn eind-e en werd mannelijk.

Zoen en kus hebben een andere gevoelswaarde. Een zoen is op de een of andere manier platter, natter en steviger dan een kus. Een zoen kan klappen of met je tong; een kus niet. Die is kuis, zonder lichaamssappen en lief. Je kunt zowel een zoen als een kus op je mond krijgen, maar de beleving is echt anders. Een kus is een onomatopee, een klanknabootsend woord.

„ zoen ”

Vrijen en bevredigen
Het vrij in vrijen en de vrede in bevredigen hebben met elkaar te maken, met een omweg. Marlies Philippa beschrijft het in het boekje Lustwoorden. Vrij betekende oorspronkelijk ‘lief, liefdevol’. Via die betekenis werd het ‘heerlijk, blij’ en toen ‘eigen, (bloed)verwant’. In de Germaanse talen werd de betekenis later ‘vrij, ongebonden’, want wie in stamverband leefde was vrij, anders was je een slaaf. Freihals betekende vroeger ‘vrijheid’, letterlijk ‘een vrije hals hebbend’, aangezien slaven vroeger een ring om de hals droegen (waar waarschijnlijk ketenen aan hingen).

Vrijen in onze huidige betekenis komt van het werkwoord vriën dat ‘liefde betuigen’ betekende, maar ook ‘een aanzoek doen’. Door bepaalde rituelen te doorlopen kon iemand tot de stam gerekend worden en zelfs de status van bloedverwant krijgen; je was dan een vriend. Vrij had nu twee betekenissen, namelijk ‘liefdevol’ en ‘ongebonden’. Van de laatste betekenis ‘vrij maken’ kon ‘beschermen, omheinen’ worden afgeleid, namelijk bevriën. Dat is later met een hypercorrectie bevrijden geworden.Binnen de omheining van het stamverband heerste vrede ‘rechtstoestand van orde binnen familie’. Als je iemand vredeloos legde, dan verklaarde je hem of haar vogelvrij en ontnam je degene zijn rechten. Dat wil niemand en dus was bevrediging ‘omheining, bescherming’ erg

belangrijk. Nu is de betekenis van bevredigen niet alleen ‘vrede doen brengen’: men wil klaarkomen.

Klaarkomen
Ewoud Sanders heeft in het boekje Pruimen op sap een stukje geciteerd waarin het woord zijn seksuele connotatie nog niet had. In 1937 kon er nog doodleuk in een krant staan: “Disney’s film Sneeuwwitje en de zeven dwergen zal binnen afzienbaren tijd klaarkomen.” Duidelijk is dat er ‘voltooid worden’ bedoeld wordt en het werkwoord heeft nog andere betekenissen, namelijk ‘er (niet) mee uit de voeten kunnen’, ‘tot een oplossing komen (met iemand)’ en ‘overwinnen (van een vijand)’. De seksuele betekenis bestond wel, maar werd als plat gezien en gold alleen voor het mannelijk ejaculeren ('zaadschieten'). Pas in de jaren zestig begon de seksuele connotatie overheersend te worden en kreeg klaarkomen betrekking op het mannelijke en vrouwelijke orgasme.

Flauwekul
Het kul in flauwekul is een teelbal. Beuers cul was in 1287 ‘bevergeil’ (van beverteelballen gemaakt) dat je in de apotheek kon krijgen. Nu heet dat castoreum en wordt gebruikt in parfum, sigaretten en ijs. Het werd vroeger in bittere dranken gedaan en was een middel tegen de koorts. De stof bevat salicylzuur, bestanddeel van aspirine, dat bevers op natuurlijke wijze binnenkrijgen door het eten van wilgenschors. Dit is geen flauwekul, dit staat gewoon op Wikipedia. Kul was ooit een sterk scheldwoord, vooral geuit onder soldaten, die er nog een schepje bovenop deden door er flauwe kul van te maken. Nu vinden we het 'onzin' en is de betekenis zo verflauwd dat de eventuele seksuele context verloren is gegaan.

In de maneschijn
Iets dergelijks is er aan de hand met het kinderliedje In de maneschijn. Je denkt een lief liedje met je kind te zingen, gebaren erbij, leuk woordjes leren. Rom bom. Maar.

In de maneschijn is een stichtelijk liedje; het waarschuwt meisjes voor onbetrouwbare jongens. Bert van Zantwijk (zie bronnen) heeft het uitgebreid op zijn website uitgelegd. Hier een samenvatting: als jongen van het platteland moest je bewijzen dat je een gezin kon onderhouden voordat je naar de hand van een meisje dong. Het meisje moest bewijzen dat ze vruchtbaar was en voor nageslacht kon zorgen.

In een proefperiode kreeg de jongen verlof (vandaar verloving) het meisje te bezoeken en kon er gevreeën worden. Dat ging onder het oog van de hele gemeenschap: er werd een ladder buiten tegen de muur geplaatst zodat de jongen naar het raamkozijn kon klimmen. Als het meisje zwanger werd, zorgde de gemeenschap ervoor dat ze ook echt gingen trouwen. In die tijd een normale gang van zaken gezien de betekenissen van vrijen, bevrijden, vrede en bevredigen hierboven.

De vogel, vis en duizendpoot uit het liedje zijn ándere jongemannen die naar boven klommen. Dat is één, dat is twee, dat is dikke dikke tante Kee: vrijen met jongen nummer 1 mag (dat is recht), met de vogel, vis en duizendpoot (twee) mag niet en is dus krom. Werd het meisje zwanger van een ander (dikke tante Kee) en dan hoefde de eerste jongen niet meer met haar te trouwen. Het kind ging naar de nonnen, waar het in een speciaal draaibaar luik in de kloostermuur werd gelegd. Dat luik draaide naar binnen (wieltje) en weg was je kind. Rom bom. Kon ze het maar beter bij een klapzoen of kuis kusje houden, precies wat het liedje propageerde.

Bronnen:
Lustwoorden - Marlies Philippa
Pruimen op sap - Ewoud Sanders
Zoen
Kus
Vrijen
Vrij
Klaarkomen
Flauwekul
In de maneschijn