Mechanisme van taalverwerving

30 november 20205 minuten

Ooit kon ik bijna vloeiend Russisch spreken en lezen. Anna Karenina had geen geheimen meer voor me, de krant was een open boek. Of, nou ja. Maar als je geen oefening hebt, zakt een taal weg. Ver weg. Vladivostok ver weg. Kan ik het Russisch ophalen of is het een verloren zaak?

Een tijd geleden kreeg ik een flinke vertaalopdracht Russisch - Nederlands, die ik eigenlijk wilde afzeggen, omdat ik ziek was. Een dag later voelde ik me weer beter en ging toch aan de slag. Dat had ik beter niet kunnen doen, want ik werd ten eerste weer ziek en ten tweede was mijn Russisch zodanig weggezakt, dat ik zonder hulp van Google Translate geen steek vooruit kwam. Ik had geen zin om elk woordje in het woordenboek op te zoeken, gewoon, omdat ik me niet fit genoeg voelde.

Google Translate
De vertalingen die uit Google Translate kwamen heb ik als ‘machinevertaling’ opgevat. Na het kopiëren en plakken was het nog slechts een kwestie van nakijken en netjes maken. Het viel me mee: Google is verbeterd in de loop der jaren, dus de vertalingen waren geen ratjetoe aan woorden meer, maar begrijpelijke zinnen. En omdat de tekst monotoon van aard was (juridisch, dus veel dezelfde termen), kreeg ik al snel weer gevoel voor de complexiteit van het Russisch en zijn schijnbaar ondoorgrondelijke zinsconstructies. Ik maakte de vertaling op ‘woordbeeld’: ik herkende de specifieke woorden en leerde daar de vertaling van uit mijn hoofd. Maar om nu te zeggen dat ik wist hoe ze klonken en of ik nu weer een treinkaartje kon bestellen in het Russisch: nee.

Loetsje, tsjem ljoedi
Nee, daar staat geen wartaal, er staat 'Beter dan mensen', of in goed Engels 'Better than us' en verwijst naar een Netflix-serie. Deze serie is oorspronkelijk Russisch, dus leek het me een goed idee dit eens te gaan kijken. Het ging me in eerste instantie om het verhaal (superieure robot breekt de wetten van Asimov), maar omdat het plotlijntje me wat tegenviel, ben ik meer op de taal gaan letten. Het acteertalent is niet denderend, de scènes verlopen ietwat traag en het verhaal is voorspelbaar, dus een goed laboratoriumexperiment om te ervaren wat het kijken van deze serie met mijn taalgevoel doet.

De eerste afleveringen hoorde ik niets dan een brij klanken als ‘rzzzprsszzzstsj’. Soms een woord dat ik herkende: meestal ‘ja’, ‘nee’ en ‘dank je wel’. Oei, dacht ik, dat is wel een heel ernstig gevalletje weggezakt. Maar na de derde aflevering begon ik woorden te onderscheiden en opvallend genoeg waren dat woorden die te maken hadden met lichaamsdelen (handen, voeten, armen, hoofd), familierelaties (zus, moeder, broer, man, vrouw, vriendin) en werkwoorden als ‘geven’, ‘voelen’.

Semantische primitieven
Deze woorden herkennen lijkt willekeurig te zijn, maar is het niet. Een specifieke onderzoekster (Anna Wierzbicka) heeft haar levenswerk gemaakt van de zogenaamde ‘Natural semantic metalanguage’. Het stelt dat een taal beschreven moet kunnen worden met eenvoudigere begrippen uit die taal en dat er een kern is die niet verder te vereenvoudigen is. Deze eenvoudige en niet verder te vereenvoudigen begrippen heten ‘semantische primitieven’. En je raadt het al: de woorden hierboven komen allemaal op die lijst voor.

Nog interessanter: het is ook de lijst woorden die in een andere tak van taalonderzoek onder de ‘substraatwoorden’ valt. Dit zijn woorden die ouder zijn dan de prototalen die men vanuit de huidige talen heeft kunnen reconstrueren.
Neem deze twee zaken en combineer dat met het aanleren of herkennen van een taal en wie weet kijken we wel naar een hele nieuwe manier van taalverwerving. Dat is een onderzoek waard. Intussen kijk ik reikhalzend uit naar seizoen 2 van ‘Better than us’ en naar nieuwe opdrachten Russisch - Nederlands.